Өзбекстандағы фотосурет: кеше, бүгін және ертең
Рустам Эргашалиұлы Талаббаев, Өзбек мемлекеттік өнер және мәдениет институты «Дыбыс режиссурасы және операторлық өнер» кафедрасының оқытушысы
Фотография – адамзаттың ең үлкен өнер туындыларының бірі. Фотография сөзі (грек тілінен фото – жарық, граф – сурет саламын, жазамын) – жарықпен сурет салуды білдіреді. Бұл өнер туындысына әлемнің көптеген елдерінің ғалымдарының еңбегі сіңген. Бірақ фотосуретті ойлап табу тарихын ағылшын ғалымы Уильям Фокс Генри Талботтың (1800 – 1877) есімінсіз елестету мүмкін емес, ол көшірмелерін шексіз мөлшерде басып шығаруға болатын негатив бейне шығаруға қол жеткізді. Өзбекстанда фотография өзіндік даму жолынан өтті. Керемет табиғат, әлемге әйгілі сәулет ескерткіштері, біздің халқымыздың қайталанбас ұлттық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары әрдайым фотоаппарат объективінің назарында болып, әлемнің көптеген танымал фотографтарын еліктіре тартады.
Мұнда өзбек фотография мектебінің негізін қалаушы Худайберген Дивановтың ерекше еңбегі бар. Өзбек ұлттық фотоөнерінің және деректі киносының негізін қалаушы Худайберген Диванов 1879 жылы Хорезмде ағартушы адам болған Хиуа ханы Сейид Мұхаммед Рахим II-ге жақын сарай хатшысы, «Фируз» бүркеншік атпен дыбыстық өлеңдер жазатын Нұрмұхаммед Диванидің отбасында дүниеге келген.
Сонымен, ізденімпаз бала Х.Диванов, бір кездері Хиуа маңындағы қоныс аударушылар-меннониттер ауылынан келген неміс Вильгельм Пеннер өткізген фотосессияның қатысушысы болады. В.Пеннер жас хиуалық Худайбергеннің суретке түсіру процесіне, әйнек негативтерінің көріністеріне және суреттерді басып шығаруға қызығушылығын оятты. Бала барлық күрделі технологиялық амалдарды тез игерді және оған сыйға берген «ЗОТ»маркалы неміс аппараты арқылы фотографиялық суреттерді орындауды үйренді.
Жас фотограф Хиуа ақша сарайына жұмысқа кірді, ал 1907 жылы ол Хиуа хандығының бірінші министрі Ислам Ходжаның Санкт-Петербургке осы оқиғаны мәңгіге қалдыру үшін жіберілген дипломатиялық миссиясының құрамына кірді. Ресей империясының астанасында Х.Диванов танымал кәсіби мамандардан фотографиялық істің қыр-сырын үйренді. Ол Хиуа дипломатиялық миссиясының жұмысы аяқталғаннан кейін екі айға тағылымдамадан өтті. Х. Диванов отанына түрлі фото және киноқұрылғыларын, соның ішінде №593 «ПАТЭ» маркалы кинокамераны алып келді, бұл оған 1910 жылы Хиуа ханы Асфандиярдың фаэтонға шығуы туралы алғашқы өзбек деректі киносюжетін өз бетінше түсіруге мүмкіндік берді. Оның «Біздің өлкеміздің сәулет ескерткіштері» (114 метр, 1913 ж.), «Түркістан түрлері» (100 метр, 1916 ж.) және т. б. алғашқы кинотаспалары сақталған.
Ол тек Хорезмде ғана емес, Ташкентте, Ферғана аңғарында және басқа да облыстарда түсірілім жасап, 1937 жылға дейін республиканың жылнамашысы болды. Сталиндік қуғын-сүргін кезінде жас хиуалықтар қозғалысының қатысушысы ретінде ол тұтқындалып, халық «жауы» болып жарияланды және 1938 жылы 4 қазанда Янгиюль лагерінде атылды.
Х.Диванов фото және кино өнерінің нағыз насихаттаушысы болды. Ол Хиуаның халық көп жиналатын жерлерінде жерлестерін фотосуретөнерімен таныстыру мақсатында өз қолымен жазылған түсіндірме жазулары бар Хорезм ескерткіштерінің суреттерін таратып, өзінің және шетелдік фильмдерін көрсетті.
Х.Дивановтың фотосуреттері мен киножұмыстары Хиуа халқы мен тарихына деген шынайы махаббатқа толы. Басып шығарған бірқатар фотосуреттерде автордың өзі әйнек негативтеріне тікелей араб әріптерімен жазылған жазулар бар. Жазулардың уақытына сәйкес, жас шебер 1892-1893 жылдары (1310-1311 жж.) шығармашылық жұмысқа кіріскен деп қорытынды жасауға болады.
Өзбек фотографиясының тарихы әлемдік фотография өнерінің ажырамас бөлігі болып табылады және Орталық Азия, атап айтқанда Өзбекстан, өнердің осы түрін сүйетіндер үшін өзіндік полигон болды.
Тәуелсіздік жылдары фотоөнерді дамытуға ерекше көңіл бөлінді. Камолиддин Бехзод атындағы өнер және дизайн Ұлттық институтында компьютерлік графика және көркем фотосурет кафедрасын құру жас қабілетті фотосуретшілердің пайда болуына ықпал етті. Сондай-ақ, Ташкенттегі фотография үйі жанындағы шығармашылық фотография мектебінің қызметі еліміздің фотоөнерін дамытуға үлкен қолдау болды.
1991 жылы Өзбекстан тәуелсіздік алғаннан кейін Орта Азияда тұңғыш рет А.Н.Островский атындағы Ташкент театркөркемөнер институтында Өзбекстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, профессор Абдурахим Исмоиловтың бастамасымен «Кинооператор» бөлімі ашылды. Өзбекстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 4 маусымдағы № 1771 қаулысымен Мемлекеттік өнер және мәдениет институты құрылды, онда мен дыбыс режиссурасы және операторлық өнер кафедрасында оқытушы болып жұмыс істеймін.
Қазіргі уақытта Өзбекстанның фотографтары фотографияның әртүрлі жанрларында жұмыс істейді. Мысалы, үйлену тойын, іс-шаралар түсірілімі, портреттік фотография, тақырыптық фотография, көркем түсірілім, сән фотосы, сәулет өнері түсірілімі, саяхаттағы түсірілім, фотожурналистика, спорттық фотография және басқа да жанрлар.
Фотосуреттегі өзгерістер қазіргі заманауи мәдениетті анықтауға көмектесті. Өйткені, фотосуреттердің эстетикасына әсер ету факторлары біз идеалды мінсіз суреттерді іздейтін платформалармен шектелмейді.
2020 жылы клиенттер мен фотографтар техникалық тұрғыдан дұрыс кадрларға көңіл бөлмей, атмосфералық және эмоционалды кадрларды таңдайды. Нарық әртүрлі мәдениеттер мен жергілікті дәстүрлердің ерекшеліктерін көрсететін күнделікті өмірге ерекше көзқараспен салынған суреттерді анықтайды.
Барлық қызықты тақырыптардағы суреттер әлдеқайда тартымды бола бастады. 2020 жылдардағы эстетика ондаған жылдар бойы фотографияда басым болған стандартты, сахналанған кадрлардан айтарлықтай ерекшеленеді. Жаңа дәуір – тәуелсіз ойшылдардың, өзін-өзі танытудың және жергілікті және шетелдік нарықтар үшін өзекті мұраттарды суреттеу кезеңі.
Бүгінгі таңда сұранысқа ие және қазіргі заманғы фотографтар ұсынатын нәрсе бір жыл, екі немесе бес жыл бұрын танымал болған суреттерден өзгеше.
Клиенттер, фотографтар және интернет қолданушылары фотосуреттердің терең мағынасын көргісі келеді. Әлемде мәдени және визуалды әсер етпейтін бейнелер үшін орын жоқ. Өйткені, фотосурет мәдениетке байланысты және өз кезегінде оған әсер етеді.
Фотографияның эстетикасы соңғы онжылдықта үлкен жолға түсті. Дәстүрлі тәсіл түпнұсқа және креативті көрінетін тұтас композицияларды алмастырды. Бұл өзіндік өрлеуі, құлдырауы және соңында жеңістері бар қазіргі заманғы визуалды мәдениеттің негізгі қозғаушы күші болды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Өзбек фотосуретіне 125 жыл. Т. I. Ташкент, 2005-2007.
- Өзбек фото өнерінің негізін қалаушы және тұңғыш кинооператор Худайберген Дивановтың туғанына 130 жыл « фотокөрмесі. Ташкент, 2009.
- Каюмов М. «ХХ ғасырдың басы. Түркістан. Өзбекстан. Ұлттық кинематографтың алғашқы қадамдары» Халық сөзі, 11 қазан 1995 ж.
Мақала «Фотография өнері: таңдамалы мақалалар жинағынан» алынды.
